Ayşan Sönmez
Bu metin, Mimesis Tiyatro/Çeviri-Araştırma Dergisi’nin 14. sayısında (Mayıs 2008) yayınlanmıştır.
Boğaziçi Gösteri Sanatları Topluluğu (BGST) üyesi tiyatrocuların oluşturduğu“Tiyatro’da Kültürel Çoğulculuk Çalışma Grubu”, 2006 yılından itibaren, Türkiye’nin kültür-sanat alanının ulusalcı/milliyetçi bir çizgiye sıkıştırılmasına karşı çıkarak, kültürel çoğulcu bir söylemin hayat bulmasına katkı sunmak amacıyla iki temel alanda araştırma ve belgeleme çalışmaları yürütüyor. Bunlardan ilki, “Türk Tiyatrosu” tarihine ilişkin arşivleri/yazınsal malzemeyi yeniden yorumlayarak, alternatif bir tiyatro tarihi yazıcılığına dönük kimi perspektifleri gündeme getirmeyi ve bu suretle resmi tarih yazımıyla hesaplaşmaya girmeyi amaç ediniyor.
Mimesis’in 13. sayısında yayınladığımız panel metinleri, tiyatro alanında kültürel çoğulcu perspektifi n hem güncel olguları değerlendirmek hem de tarihsel malzemeyi yorumlamak açısından ne denli yetersiz kaldığına dair önemli verileri okuyucuyla paylaşıyordu. Her iki panel, katılımcıların da dile getirdiği gibi, bir yandan gerçekte çokkültürlü bir yapıya sahip olan tiyatro tarihimizin “Türk Tiyatrosu” başlığı altına sıkıştırılmaya çalışılmasının, Türk tiyatrosunun kurucu unsurları olan gayri Müslim tiyatrocuların görmezden gelinmesine yol açtığını; diğer yandan Türk milletinin kültür-sanat alanındaki aydınlanmasının özneleri olmuş gayri Müslim tiyatrocuların da, alternatif belge üretme ve kendi tarihine sahip çıkma anlamında ne denli pasif davrandıklarını gözler önüne seriyordu. Çalışma grubumuzdan Fırat Güllü, bu tartışmalar sonrasında, Ermeni tiyatrocularla birlikte bir çalışma yürütmeye başladı; Türkiye Tiyatro Tarihinde Ermeni tiyatrocuların konumlanışına dair birinci elden kaynaklar araştırıldı ve Metin And’ın Türk Tiyatrosu tarihini yazarken sık sık alıntı yaptığı iki Ermeni yazarın eserleri Türkçeleştirilmeye başlandı. Karnik Stephanyan’ın Türkiye Ermenilerinin tiyatro faaliyetlerinin kapsamlı bir tarihsel dökümünü oluşturan “Urkaviz Arevmıdahay Tadroni Badmutyan” (Batı Ermeni Tiyatrosu Tarihinin Ana Çizgileri) adlı, 1969 yılında Erivan’da yayınlanan üç ciltlik eserinin Vartovyan Tiyatrosu ile ilgili bölümü Kayuş Çalıkman tarafından Ermenice aslından çevrildi ve BGST’nin web sitesinde yayınlandı.[1] Yine, 1880-1948 yılları arasında yaşamış İstanbullu Ermeni tiyatro tarihi araştırmacısı Şarasan’ın (Sarkis Tütüncüyan) 1914 yılında İstanbul’da yayımlanan “Tırkahay Pemn yev ir Kordziçneri 1850-1908” (Türkiye Ermenileri Sahnesi ve Çalışanları 1850-1908) adlı eserinin giriş bölümü Berberyan Kumpanyası’ndan Boğos Çalgıcıoğlu tarafından Ermenice aslından çevrildi ve web sitesinde yayınlandı.[2] Türkiye tiyatrosuna yönelik birinci elden verileri kamuoyuna sunan bu çeviri çalışmalarının yanı sıra, Fırat Güllü ve Boğos Çalgıcıoğlu, Ocak 2008 tarihinde Getronagan Ermeni Lisesi Mezunlar Derneği Lokali’nde, “Tiyatro Tarihimize ait Çokkültürlü bir Politik Tiyatro Girişimi: Vartovyan Kumpanyası ve Yeni Osmanlı Hareketi” başlıklı bir seminer verdiler. Osmanlı tiyatrosu tarihini alternatif bir yaklaşımla ele almayı, Osmanlı tiyatrosu tarihini gerçekte olduğu gibi, yani çokkültürlü bir girişim olarak mercek altına almayı hedefleyen bu çalışma, kadrosunu büyük oranda Ermenilerin oluşturduğu Vartovyan Kumpanyası ile Müslüman entelektüellerin birlikte geliştirdikleri tiyatroyu politikleştirmeye dönük bir girişimin hikâyesini konu ediniyordu. Çalışma ayrıca, bu topraklarda yaşayan tiyatrocuları kendi kültür tarihimizdeki çarpıklıklarla ve halklar arasında gerçek bir paylaşımın yaşanmasını mümkün kılmayan yapısal bozukluklarla ilgili gerçekleri dile getirmeye davet ediyordu.[3] Çokkültürlü tiyatro geçmişimize ait belgeler, Mimesis’lerin yanı sıra www.bgst.org sitesinden takip edilebilir. Çalışma Grubu’nun gündemine aldığı ikinci alan, kültürel çoğulcu perspektifle hareket eden tiyatro yapılarının yönelimlerine ve uygulamalarına ilişkin belge oluşturmayı ve bir tartışma ortamı yaratmayı hedefleyen güncel söyleşilerdir. Bu söyleşiler farklı kimlik ve kültürlerin, ana akım medyada yer bulamayan, genelde kendi cemaati içinde kalmayı tercih etmiş veya bu eğilime mahkum edilmiş tiyatro faaliyetlerinin belgelenmesi ve kamusal alanda görünür hale getirilmesi çabasının bir sonucudur.[4] “Tiyatro’da Kültürel Çoğulculuk Çalışma Grubu” olarak Mimesis’in bu sayısında, biri Kürt bölgesindeki kültür-sanat girişimini, diğeri ise İstanbul’un Kürt yoğunluklu nüfusa sahip Bağcılar ilçesindeki bir kültür-sanat kurumunu tanıtan iki söyleşi metni yayınlıyoruz.
Türkiye’nin tiyatro tarihi bağlamında ele alındığında ve kültürel çoğulcu bir konsept içinde değerlendirildiğinde Kürt Tiyatrosu’nun kısa bir tarihsel geçmişe sahip olduğu söylenebilir. Kürt Tiyatrosu, 1990’lı yıllarda, Kürtlerin Özgürlük Hareketi’nin gündeme getirdiği Kürdi bir kültür-sanat kurumsallaşması sonucu, çeşitli illerdeki Mezopotamya Kültür Merkezleri (MKM) öncülüğünde başlamıştır. Tarihsel olarak, 1992-2000 tarihleri arasında, çeşitli yöre dernekleri bünyesinde de Kürtçe tiyatro çalışmaları yapılmış olsa bile Kürt Tiyatrosu’nu kurumsal açıdan gündeme sokan adresler ve Kürtçe tiyatro pratikleri nedeniyle sayısız yasal/sivil engellemelere/yaptırımlara maruz kalanlar
MKM’lerdir. Kürt tiyatrosu alanında, bağımsız kurumsallaşma girişimini temsil eden MKM’ler dışında, Kürdi partilerin (HADEP, DEHAP ve DTP) gündeminde her zaman kültür-sanat çalışma başlıkları yer almış ve siyasi etkinliklerin “yanı sıra” varlığını sürdürmüştür. Lotus Kültür Merkezi ise hem MKM’lerin halihazırdaki kültür-sanat perspektifleriyle hem de kültür-sanat alanına yönelik çalışmaların siyasi parti içerisine hapsedilmesiyle hesaplaşıyor ve kültür-sanat çalışmalarının tabana yayılmasını öngören halkçı bir perspektifi tekrar gündeme getiriyor. Abdullah Arı’nın, bir Bağcılar sakini olarak Bağcılar ilçesine dair içeriden veriler sunan “Kültürel Faaliyetler Bağlamında Bağcılar İlçesi” başlıklı yazısı ve Bağcılar Lotus Kültür Merkezi ile yapılan söyleşi, kültür-sanat çalışmalarının siyasi bir partinin çatısı altından çıkıp özgün bağımsız bir kurumsallaşmaya gittiği süreçte gençlerin yaptıkları tartışmalara yer veriyor. Mimesis’in bu sayısında “Bağcılar Lotus Kültür Merkezi ile Söyleşi” başlığı ile yer bulan bu söyleşide, kurumun kültür –sanat perspektifi ve uygulamaları tanıtılıyor. Ağırlıklı olarak tekstil sektöründe çalışan gençlerin inisiyatifiyle kurulmuş olan Lotus Kültür Merkezi, Bağcılar’daki emekçi gençlerin kültür-sanat faaliyetlerine devam etmesi, güncel tartışmalara kültür-sanatın diliyle bir yanıt oluşturması için çok önemli bir fırsat yaratıyor ve nerdeyse tüm etkinlikleri, bir hayli kalabalık bir seyirci kitlesi tarafından takip ediliyor. Bu bağlamda ele alındığında, kurumun kapsayıcı bir bölge tiyatrosu (yerel bir kültür-sanat yapısı) olmaya aday olduğu söylenebilir.
Dosyada yer alan bir diğer söyleşi, geçtiğimiz yıl Mayıs ayında, İstanbul Amatör Tiyatro Günleri kapsamında gerçekleştirdiğimiz “Kültürel Çoğulculuk Bağlamında Tiyatro” etkinliklerine konuk olan Kızıltepe Etkin Sanat Merkezi üzerinedir. Merkezin kurucusu Emrah Koyuncu ile yapılan söyleşi, uzun yıllar boyunca iç çatışma haberleriyle Türkiye gündeminde yer tutan, son birkaç yıldır ise bölge kültürünü gıyaben tanımlamaya ve sunmaya soyunmuş televizyon dizileri sektörünün ticari ilgisine adres olan Mardin’deki kültür-sanat ortamını tartışmaya açıyor ve Etkin Sanat Merkezi’nin bu ortama alternatif bir karşı duruş yaratma çabalarını kamuoyuna tanıtmayı amaçlıyor. Türkiye’nin iki farklı bölgesinde, asli olarak Kürtlerin oluşturduğu inisiyatiflerce hayata geçirilen, ancak son derece farklı varoluş koşullarına ve sorunlara sahip bu iki deneyimin bir arada ele alınmasının, okuyucular açısından zihin açıcı sonuçlar vereceğini umut ediyoruz.
Şubat 2008
[1] Vartovyan Tiyatrosu (1872-1876): http://www.bgst.org/tb/egitim.asp?id=11&bn=108
[2] Türkiye Ermenileri Sahnesi ve Çalışanları: http://www.bgst.org/tb/egitim. asp?id=11&bn=109
[3] Fırat Güllü’nün Osmanlı tiyatrosunun çokkültürlü mirasına ilişkin yazıları için bkz: http://www.bgst.org/tb/egitim.asp?id=11&bn=100
[4] 4 Bkz: Mimesis 13: “Tiyatroda Kültürel Çoğulculuk” dosyası ve http://www.bgst.org/tb/egitim.asp?id=11&bn=2