Bize de Derler Çakıcı: “Zulmün Bileğini Büken Yiğitler”

Barış Yıldırım

Birim Dans Tiyatrosu, “Çakırcalı Efe”nin yaşamöyküsünü dans tiyatrosu formuyla sahneye taşıyor. Dansın, çok konuşmakla dilsizlik arasındaki tarihi açmazına BDT’nin getirdiği çözüm, gerçek bir çözüm mü? Oyun sonundaki alkışlarımız en çok da ömrünü en çok da başkalarına karşı yapılmış haksızlıklara karşı mücadeleye vakfetmiş Çakırcalı Efe’yeydi.

Bir sosyal eşkıya olarak Çakırcalı Mehmet Efe’nin yaşam öyküsü, dünyanın dört bir yanında, eşkıyalara, haydutlara dair söylenen türkülerde anlatılan öykülerle çarpıcı benzerlikler taşır.

• Öcü meşru kılan ağır bir haksızlık,
• acıyı içe atıp normal hayata dönmeye çalışan kahramanın başka saldırılarla sıkıştırılması ve kışkırtılması,
• sonunda kendisini her yönden kuşatan bir düzene isyan,
• başka mağdurların desteğini alarak haksıza vurulan iç soğutucu darbeler,
• çoğunlukla bir ihanetle düşülen tuzak,
• ölümünden sonra yaşadığını da imleyen destanların ve türkülerin konusu olarak bugüne dek yaşamak.

Robin Hood’dan “Cesur Yürek” William Wallace’a, Karadenizli Hekimoğlu’dan Egenin her köyünde türküleri söylenen efelere, zeybeklere dek izi sürülebilecek bu çizgi, sözgelimi (ilk romanlarından birini yine Çakırcalı hakkında yazan) Yaşar Kemal’in İnce Memed’i gibi kurmaca kahramanlarda da kendini gösterir.

Öyle ki bu zoraki ve mağdur kahramanların öykülerinin, sadece bir öykü, yani gerçekte kökü olmayan bir masal, salt bir olaylar dizisi olup olmadığından kuşku duymaya başlayabiliriz.

Oysa Oscar Wilde’ın önemli savunucularından biri olduğu anti-mimetik (“Hayat, sanatı taklit eder.”) görüşün aksine, burada sanat hayatın yansımasıdır; oluyor böyle şeyler…

Ayasluğ şehrinin kapısı dardır

Çakırcalı, ya da halkın “Çakıcı”sı, Ödemiş’e bağlı Ayasluğ Kasabası’nda doğdu (bugün Türkönü.) Ege’nin tarihinde önemli bir mekandır burası. Nâzım Hikmet, Şeyh Bedreddin Destanı’nda bu şehrin kapılarına dayanıp sorar:

“Ayasluğ şehrinin kapısı nerde? Göster geçeyim! Kalesi var mı? Söyle yıkayım.” Oysa dardır bu şehrin kapısı, “Girip çıkılmaz. Kalesi vardır, kolay yıkılmaz.”

Ayasluğ, 15. Yüzyıl’ın başında bugünkü ve o günkü Karaburun’da gerçekleşen Börklüce Ayaklanması’nın on bin savaşçısından arta kalan iki bin kişinin boynu bu kasabada vuruldu; ayaklanma önderi, Bedreddin müridi Börklüce Mustafa, bu kasabada bir deve hörgücünde çarmıha gerildi.

Ege’de sonraki beş yüzyıl boyunca ayaklanmalar hiç durulmadı. Bu ayaklanmaların önderleri ve neferleri olan efeler ve zeybeklerin meydan okuduğu haksızlıklar silsilesinin en önemli doruklarından biri, Anadolu’nun işgali olacaktı. Kızanlarının birçoğu (Demirci Mehmet, Yörük Ali vd.) bu savaşın önemli önderleri olacak olan Çakırcalı, işte bu tarihi kasabada 1872’de doğdu.

Kendisiyle aynı adı taşıyan babası efeliği bıraktığı halde öldürüldüğünde 11 yaşındaydı. Çocukluğu, babasının katillerinin ailesine ettiği işkencelerin gölgesinde geçti. Katiller ondan da korkuyordu ve sonunda çevresinde daralan çemberi dağlara vurarak aştı. Giderek halkın gözünde efsaneleşti. Yüzlerce genç zeybek yetiştirdi. Defalarca “affedildi”, her seferinde bir ihanetle karşılayarak dağlara döndü. Bugün gerilla tarzı olarak bilinen vur-kaç taktiğinin usta bir uygulayıcısıydı.

Varlıklı kimseleri halkın faydasına işler yapmaya zorladı, bazen de onlardan alıp yoksula verdi. 1911’de Nazilli yakınlarında vurulduğunda zeybekleri onun öldüğünü gizlemek için başını keserek kaçırdılar. Efsaneye göre hiç ölmedi, hâlâ Ege dağlarında dolaşmaktadır, mezarının bulunduğu yerden geçmek için bile ondan destur istenmelidir.

Bugün İzmir’in Kavakları olarak bilinen Ödemiş Kavakları türküsü başta olmak üzere hakkında yüzlerce türkü yakılan Çakırcalı o kadar ünlüydü ki ülkeden ve Avrupa’dan gazeteciler de onunla röportajlar gerçekleştirdiler.

Birim Dans Tiyatrosu’nun Ankara’da sergilediği dans tiyatrosu Çakırcalı Efe de Çakırcalı’yı öldüren müfrezenin komutanı Albay Rüştü Kobaş’la yapılan bir röportaja dayanıyor.

Dansın Dili ve Dilsizliği

Librettosunu ve dramaturjisini Ebru Koçaş’ın hazırladığı çalışmanın koreografisi ve rejisi İ. Kadir Bengier’e, müzik düzenlemesi ise Cem İdiz’e ait. Çakırcalı’yı canlandıran dansçılar Emre Onuk ve Serhat Elifer.

Oyunun ilk perdesi Çakırcalı’nın bir eşkıya olarak ortaya çıkışını ve aşklarını konu alırken, ikinci perde ününün ülkede ve ülke dışında bir çağdaş Robin Hood olarak giderek yayılmasını, defalarca affa uğrayıp dağlara geri dönmesini, kullandığı savaş taktiklerini ve sonunda öldürülmesini dansın diliyle anlatıyor.

Sahne dansı da tarihi boyunca, bütün sanat dallarının bir şekilde yaşadığı çelişkiyi yaşadı:

• Bir şeyleri yansıtmak mı? Yani dünyaya “ayna tutmak” için sanat mı?
• Kendisi dışında hiçbir amaca sahip olmamak mı? Yani sanat için sanat mı?

Diğer dallarda olduğu gibi sanatta da uzun süre hegemonyayı elinde tutan Aristotelesçi görüş sanatın –bu arada dansın da– hayatın taklidi olduğunu düşünüyordu. 19-20. Yüzyıla doğru, saf sanata yönelik arayışlar kendilerini hissettirmeye başladılar. Modern dans da bu arayışın ürünlerinden biriydi.

Ne var ki, çizginin her iki yanında kalan tutum da hayatını sorunsuz bir biçimde sürdüremedi. Bütün sanat türlerinde de bu sorunun bir şekilde sürdüğü söylenebilir, ama doğası gereği diğer türlere göre daha soyut olan dansta sorun daha belirgindi.

Saf dans arayışları kendilerinin ne için izlenmesi gerektiğini anlatmakta güçlük çekerken bir şeyler anlatmaya çalışanlar da kekemelik çekiyordu. Çok konuşmakla dilsizlik arasındaki açmazdı bu.

Çakırcalı Efe, kendini dans tiyatrosu olarak adlandırıyor. 1920’lerin Almanya’sında ortaya çıkan tür, klasik baleyle ayrımını gerçekliğe yaptığı kasıtlı referanslarda ortaya koyuyordu. Bu anlamıyla, Çakırcalı’nın zengin öyküsü, dans tiyatrosunun iyi bir konusu olacak gibi görünüyor.

Ancak bizim sahnede gördüğümüz şey, temel bir sorundan mustarip: anlatmakla göstermek arasındaki çelişkiyi çözememek. Yukarıda bahsettiğimiz çizginin mimesis tarafında kalan oyun, birçok ayrıntısı olan bir hikâye anlatmaya çalışıyor. Ama bunu dansla tam olarak yapamayacağını hissettiğinden, oldukça çıplak, kimi zaman ilkel denilebilecek kadar çıplak yöntemlere başvuruyor. Bunların en rahatsız edici olanı, bir röportaj sahnesini yansılayarak olayların uzun uzun sözlerle serimlenmesi. Dans kısımları da tam olarak bu serimleri canlandırıyor.

Çift göstergeler hep netamelidir de bu şekli bazen komiğin sınırlarına yaklaşıyor. Hemen her solo dansı alkışlayan çok hoşgörülü seyirci bile, serimciler “Ve af çıkartmaya karar verdiler” dedikten sonra bir oyuncu “Af çıkartıyoruz!” diye bağırınca kahkahayı basıyor. Bu andan sonra da her “af çıkartıyoruz” repliği bir kahkaha dalgası tetikleyecek.

Cem İdiz’in müzik düzenlemesinin de dans düzeninin de bir soluksuzluk sorunu çektiği söylenebilir. Kısa ve kesik kesik müzik ve hareket cümleleri duygu durumlarını ve hikaye momentlerini sergilemekte güçlük çekiyor. Böyle olunca da yük bir kez daha serimlere kalıyor. Bu soluksuzluk, türkü düzenlemelerinde bir parça kırılıyor fakat burada da bir başka sorun kendini gösteriyor: Folklora karşı özensizlik.

Oyunda düzenlenen türkülerden Çökertme, Çakırcalı’dan çok farklı bir yöreye, Ege’nin güneyine aittir, anlatılan hikâye ise bütünüyle farklıdır. Ödemiş Kavakları türküsünün asıl kahramanını anlatan bir oyunda “İzmir’in Kavakları” diye söylenmesi yersiz kaçtı. Söylenen türkülerden Yörük Ali’nin kahramanı ise Çakırcalı kolunun bir sonraki kuşağının efelerindendir.

Belki ayrıntı gibi duruyor ama, bu türküye karakterini veren bir ses değişimi vardır, (halk müziği notasyonuna göre söyleyecek olursak) nakarat kısmında mi sesi Kerem Ayağı’na uygun olarak bemolleşir. Cem İdiz düzenlemesi nedense bu sesi natürel tutmayı tercih ediyor. Düzenlemelerdeki özgünlük eksikliği ile birleşince sanki bu türküler seyirci coşkusunu uyandırmaktan gayrı bir role sahip değil gibi görünüyor.

Oyun bitip kendimizi Şubat gecesinin soğuğuna attığımızda, oyunda neyi sevdik, diye düşündük. Aklımıza ilk gelen şey dekor kullanımı oldu. Geometrik ve asimetrik dekor, oyun alanının iç ve dış mekân arasında pürüzsüz geçişlerle kullanımına olanak vermiş.

Ama çalışmanın belki de en önemli hasleti, bu toprakların bir kahramanını çağdaş sanatın olanaklarıyla sahneye taşıması. Oyun sonundaki alkışlarımız en çok da ömrünü en çok da başkalarına karşı yapılmış haksızlıklara karşı mücadeleye vakfetmiş Çakırcalı Efe’yeydi.

O değil mi ki, 20. Yüzyılın başında “Bize de derler Çakıcı/Yıkarız konakları” diye söylenirken türküsü, 21. Yüzyılın başında “Çakırcalı’dan beri konaklar yakıp yıkan/Zulmün bileğini büken yiğitler”den sayılır.

NOT: Bu yazı Halbank Kültür Sanat Sitesi’nde yayımlanan “Bize de derler Çakıcı: Efenin Dansı” başlıklı yazının bir parça genişletilmiş ve çevrimiçi yayıma uyarlanmış halidir. Bu vesileyle, görüşleriyle görüşlerime katkı sunan Vecihe Özge Zeren ve Bilge Serdar’a teşekkürler.

Gösterim tarihi: 28 Mart 2011

Gösterim yeri: Ankara Opera Sahnesi