Polonyalı tiyatro yönetmeni ve oyuncusu. Yönettiği oyunlarla, yetiştirdiği oyuncularla ve eleştirdiği tiyatro dünyası ile günümüz tiyatrosunun şekillenmesinde rol alan kuramcı. Tiyatroda realist gerçekleri yok ederek insan bedenini tiyatro sahnesinin bütünü haline dönüştüren bir isim. 20. yüzyıl tiyatro anlayışını sil baştan yıkan sıra dışı bir devrimci. Shakespeare’in söylediği “bütün dünya bir sahnedir…” mantığını gerçeğe ulaştırarak Yoksul Tiyatro felsefesini yaratan tiyatro duayeni.
Jerzy Grotowski, 11 Ağustos 1933 yılında Polonyalı bir ressam ve heykeltraş baba ile öğretmen bir annenin çocuğu olarak dünyaya gelir. Yoksulluk içinde sarsılan Avrupa’nın yaşantısından öte bir aile zenginliği ile çocukluk yıllarını geçirir. 1951 yılında Gelişmiş Dramatik Sanat Okulu’na girerek sanatsal ifadelerini teatral alanda yoğunlaştırmaya başlayacaktır. Grotowski, çalışmalarında insan vücudunun arınması gerektiğine inanarak Polonya’nın Opole kentinde bir tiyatro laboratuarı oluşturur. Çırılçıplak ve yalın halde sahneye sürdüğü oyuncularla, dekor, kostüm, makyaj olmadan çeşitli oyun denemeleri gerçekleştirir. Dönemin sansürcü zihniyeti yüzünden tiyatrosunu 1965 yılında Wroclaw’a taşır. Akropolis adlı farklı ve dünya tiyatro tarihine geçen yapıtıyla artık tüm sanat çevresinin tanıdığı sıra dışı bir isimdir.
Grotowski, oluşturduğu tiyatrosuna kendi ismini vermekten inatla kaçınmıştır. Grotesk Tiyatro ile de hiçbir bağı bulunmamaktadır. O’nun için tiyatro, insan ruhunu arındıran, izleyeni oyuncunun frekansları doğrultusunda düşünmeye iten bir eylemdir. Oyuncu sahneye çıktığı zaman seyirci kaygısıyla değil, vermek istediğiyle baş başa kalmalıdır. Bu düşüncesini “Yoksul Bir Tiyatroya Doğru” başlıklı manifestosunu yayınlayarak herkese duyurur. Sahneleme ve oyunculuk teknikleri konusunda Grotowski’nin çalışmaları, çağdaş tiyatronun evriminde oldukça belirleyici bir rol üstlenmiştir. Grotowski teknikleri 2000’li yıllarda Batı’ da oyunculuk eğitimi üstünde etkisi belirleyici unsur olmuştur. O’nun için tiyatro insanın insanla canlı kalıcı ilişkiler kurduğu, insanın kendisiyle karşılaştığı canlı bir organizmadır. Sandalyenin parmaklık, yerin deniz masanın ev olarak kullanılmasını oyuncunun yaratıcılığına bırakmıştır. Grotowski dekorsuz, makyajsız, ışıksız bir tiyatro anlatımının tüm gücünü oyuncuya bırakacaktır.
İşte böyle bir mantıkla sahnelemelerine başladığı oyunlarında, toplumsal kuralları hiçlik düzeyine indirgemiştir. Değişmez Prens adlı oyununu sahneye aktarırken söylediği her şeyi gerçekleştirir. Sahne duvarlarla çevrilerek seyirciden soyutlanmış, sadece duvar deliklerinden oyunu izleyen seyirciler oyuncuların sahnede sevişmelerine, küfürlerine ve bir takım ahlak dışı olaylara tanıklık etmişlerdir. Bu seyirci de müthiş bir heyecanı da beraberinde getirmiştir. Kendisini oyuncuya bağımlı hale dönüştüren seyirci, artık egosal olarak orada tiyatro da bulunmayacaktır. Oyuncunun vereceklerini bekleyecektir. İnsan bedeninin gücü ile sahneye çıkan oyuncular da tek bir objeden yola çıkarak rahatlıkla aşkı, seksi, hüznü anlatacaklardır.
Günümüz tiyatrosu Grotowski’ nin oluşturduğu Yoksul Tiyatro tekniklerini kullanarak, 2000’li yıllarda olağanüstü oyunları sahnelere aktarmışladır. Geçtiğimiz sezon Garaj İstanbul’un konuğu olarak Türkiye’ye gelen Belçikalı tiyatro grubu Abattoir Fermé, Titanların Düşüşü adlı oyunlarında bir balta ile dünyayı yok eden bir bombayı, kadınların çırılçıplak bedenleri ile aşkı, seksi, ölümü ve sapıkça fantezileri anlatmışlardı. Seyircide müthiş bir merak uyandıran Abattoir Fermé, salondakilere anlatmak istediğini sunmuştur. İzleyici bu konu hakkında ne düşünür, kaygısı bir kenara itilmiştir. Seyyar Sahne’nin oynadığı ve Oğuz Atay’ın Tehlikeli Oyunlar adlı romanının sahneye uyarlanışı da tamamen Grotowski teknikleri ile olmuştur. İnsan bedeninin bir apartman, deniz ve çeşitli nesneler oluşturması; sahneden duran iki salıncağın insanı, duyguları temsil edişi bu mantığın ürünüdür. Yine Stüdyo Tiyatro’nun oynadığı Marquez’in Yüz Yıllık Yalnızlık adlı eserinden uyarlanan Yüz oyunu da Grotowski teknikleri ile donatılmıştır. Kutular bekleme odaları, yanıp sönen ışıklar Araf’ı temsil etmiştir. Bütün oyunlarda seyirciyi teşhir eden bir aldırmazlık vardır.
Grotowski’nin teknikleri sinemada da kendisine önemli derecede yer bulmuştur. 1999 yılında yaşama veda eden yazarı okuyan ünlü yönetmen Stanley Kubrick Eyes Wide Shut (Gözleri Tamamen Kapalı) adlı eserinde sinema seyircisini elinin tersi ile bir kenara itmiştir. Sapıkça seks fantezilerini kendi köşesinde bir delikten izleyen seyirciler, gerilimi Nicola Kidman’ın bakışlarında yaşamışlardır. İnsan imgelerinin bolca kullanıldığı filmde, kendini sorgulamaya, kendiyle yüzleşmeye hazır izleyiciler sinema salonlarını doldurmuşlardır. Yeni Zelandalı Yönetmen Andrew Dominik’in yönettiği ve Brad Pitt’in rol adlığı The Assassination of Jesse James by the Coward Robert Ford (Korkak Robert Ford’un Jesse James Suikastı) adlı filmde Grotowski teknikleri ile doludur. Terslik vardır filmde. İyi gibi görünen karakter tek bir bakışla bir anda zıtlık imgelemi altında korkunç bir katile dönüşür. İzleyenler yine insan bedeninin oluşturduğu kavramlarla boğuşmuşlardır. Brad Pitt’in yalın yüz ifadeleri ve fotoğraf karesi gibi çekilen filmin her karesi Grotowski tekniklerinin anlatımını ifade etmiştir. Bugüne dek Grotowski tekniklerinin sinema alanındaki yerinin araştırılmaması büyük bir eksik olarak durmaktadır.
Grotowski, “Tiyatro=insan mıdır…..yaşam insan mıdır…insan vurgulandığında mı yaşam anlatılır…Yoksa yaşam herşeydir ama ancak bir insanın teninden geçip anlama mı bürünür…” diyerek aslında sadece tiyatro ile yaşam arasında bağ kurmamış, oluşturduğu çok farklı tekniklerle, hayatı tüm sanat dalları açısından yeniden belirlemiştir. O’nu okuyarak kendisine sanatsal ifadeler belirleyen tiyatro grupları, sinema yönetmenleri tarihte hatırı sayılır izler bırakmışlardır. İnsan bedeni ile dünyadaki her şeyi çizen Grotowski, günümüz sanat yaşamını her yönden şekillendirmeye devam etmektedir.
