İbsen Yazıları – 6 (Milliyetçi Romantik Oyunlar -2)

Fırat Güllü

Bir şair çevresinde bir millet yaratır, ona görülebilecek bir dünya verir ve o milletin ruhunu bu dünyaya taşımak üzere elinde tutar. / Johann Gotfried Herder

Önceki yazılarımızda da belirttiğimiz gibi 18. Yüzyılda Almanya’da özellikle Herder’in öncülüğünde gelişen Romantik akımın milliyetçi yorumu şiir sanatını sanatların en yücesi ilan ediyor ve şairi “milli ruhu sözcükler yoluyla açığa çıkarmak”la görevlendiriyordu. Mensup olduğu milletin öncü bir evladı olarak şair, tarih-folklor-coğrafya üçlüsünden hareketle milli ruhu keşfetmek ve bunu en estetik biçimiyle sanat yapıtına dönüştürmekle yükümlüydü. Alman Romantizmi çok kısa sürede başta Kuzey Avrupa olmak üzere çok geniş bir coğrafyada etkisini gösterdi. O dönemde yaşamış pek çok Avrupalı çağdaşı gibi Henrik İbsen de 1854-1856 yılları arasında Bergen’de ana hatlarını yukarıda çizdiğimiz misyon doğrultusunda üç oyun kaleme aldı: Austratlı Leydi Inger ile milli tarih, Solhaug’da Şölen ile folklor (halk şarkıları) ve Olaf Liljekran ile de romantize edilmiş doğaya (doğal güzellikleriyle öne çıkan vatana, Norveç’e) duyulan sevgi konularına el attı.

***

Biyografi yazarı Figueiredo’nun anlattığına göre Henrik İbsen 1854 yılı sonbaharında çalıştığı tiyatronun genç ve idealist yönetim kurulu başkanı Peter Blytt’in kapısını çaldı. Elinde Christiania’daki bir dostu tarafından kaleme alındığını söylediği tarihsel bir tragedyanın taslağını tutmaktaydı. Blytt’ten oyunu okumasını ve görüşlerini kendisiyle paylaşmasını rica etti.[1] Blytt genç yazarın bu ketum halini garip karşılasa da oyunu okumayı kabul etti. Sonrasında verdiği karardan pişmanlık duymayacak ve Austratlı Leydi Inger’in Bergen’deki Norveç Tiyatrosu’nun 1855 yılı açılış oyunu olarak repertuvara alınması konusunda yönetim kurulunu ikna edecekti. İsmini gizleme konusundaki tüm çabalarına rağmen kısa süre içerisinde oyunun İbsen tarafından kaleme alınmış olduğu anlaşıldı. Buna rağmen oyunun afişinde yazarının adına yer verilmedi.

Oyun Norveç tarihini konu edinen “milli bir oyun” olarak değerlendirilmekle beraber yazarın tarihle kurduğu ilişki repertuvar kurulu tarafından çok da fazla önemsenmemişti. Zira oyunda anlatılan öykü ve ele alınan karakterler gerçek tarihi kaynaklardan alınmış olsalar da yazarın estetik ve politik yaklaşımları doğrultusunda özgürce bir araya getirilmişlerdi. Eserin nihai hali tarihsel kaynakların ortaya koyduğu anlatılardan bir hayli farklılık arz etmekteydi.[2] Bu nedenle metni ele alırken 16. yüzyılda Norveç tarihine ait kaynaklara ne oranda bağlı kalındığından ziyade, İbsen’in “kurmaca bir tarih” yaratırken hangi tartışmaları seyircinin gündemine taşımayı amaçladığına odaklanmak daha yerinde olacaktır.

İbsen’in oyununun genel hatlarıyla iki temel meseleye odaklanmakta olduğunu söylemek mümkündür:

Norveç milli kimliğinin tarihsel komşularından (ve bir dönemin egemenlerinden -Danimarka ve İsveç kastediliyor) hangi unsurlar temelinde ayrıştığını,
Geçmişte yönetici sınıfların yaptığı hatalı tercihlerin halkın iradesini çiğneyerek Norveç’in bağımsızlığını yitirişine nasıl zemin hazırladığını seyirci nezdinde tartışmaya açmak.

Oyun, yaşadığı dönemde Norveç’te oldukça güçlü bir siyasi bir figür olan Leydi Inger’in halk arasındaki imajını ortaya koyan bir halk şarkısıyla başlar:

Austrat’ta sarayında yaşar Leydi Inger,

Pahalı kürkler giyer,

Kadifeyi ve samuru pek sever,

Saçına kızıl altından değerli boncuklar takar,

Ama gece yatağında huzuru mumla arar.

Para karşılığında hizmet eder Danimarka kralına

İzin verir halkına yabancı boyunduruğu vurulmasına.[3]

Halk elde kılıç isyan etmeye hazırlanırken liderlerinin siyasi evlilikler, lobi faaliyetleri ve diplomatik entrikalar yoluyla mücadele ve müzakere etmeyi seçmesinden çok da memnun görünmemektedir. Bizzat kendisi de Norveçli yerel bir soylu aileye mensup genç bir kadınken Danimarkalı bir soyluyla evlilik yaparak egemen sınıflar içerisinde güç ve servet edinmeyi başaran Leydi Inger, gücünü pekiştirmek adına öz kızları için de benzer evlilik planları yapmaktadır. Oyunda (tarihsel kaynaklarda aktarılan bilgilerle uyumlu olmayacak şekilde) ortanca kızı Lucie onun politik hesaplarının kurbanı olarak lekelenen onurunu temizlemek adına hayatına son vermiştir. Bir anne olarak yaşadığı bu trajik olaya rağmen Leydi Inger, küçük kızı Eline için de benzer gelecek planları yapmayı sürdürmekte, onu Danimarkalı asilzade Nils Lykke ile evlendirmenin hesaplarını yapmaktadır. Ancak Eline annesinin tersine “milli ruhun cisimlenmiş hali” olarak çıkar karşımıza. Annesinin yalan dolu entrikalarından hoşlanmamakta ve halk şarkılarında dile getirilen eleştirileri doğru bulduğunu açıkça ifade etmekte, daha da ötesi ablasının intiharından annesini sorumlu tutmaktadır.

Oyunda egemen gücün temsilcisi Danimarkalı asilzade Nils Lykke ve taşralı bir Norveç soylusu olan Olaf Skaktavl yan yana sunularak seyircilerin milli kimlikler üzerinden bir karşılaştırma yapmasını amaçlanmaktadır: Hegemonik Danimarka’nın temsilcisi Nils insanlara karşı emredici bir dil kullanan, entrikacı ve bencil bir karakter olarak temsil edilirken, Norveç’in bağrından koparak Austrat’a gelen Olaf cesur ve güçlü, onurlu, sıcak kanlı, naif bir karakter olarak resmedilmektedir.[4] Bu iki karşıt erkek karaktere beklenmedik şekilde bir kişi daha eklenir: Babasından kalan tahtı Danimarka yanlısı rakibine kaptırarak canını kurtarmak için Austrat’a sığınan ve kendisini ölen İsveç kralının taht hakkına sahip meşru oğlu olarak tanıtan Niel Stenson. Bu genç ve deneyimsiz adam gerçekte Leydi Inger ile ölen kral Sten Sture’un gayrı meşru oğullarıdır ama bu gizli bilgi annesi yerine Nils Lykke’nin eline geçince trajik bir entrikanın kurbanı olmaktan kurtulamaz. İsveç tahtında söz sahibi olmak adına kimliğini bilmeden öz oğlunu ölüme yollayan Leydi Inger, bu eylemi sonucunda hem egemen gücün entrikacılarına yenik düşmekten kurtulamaz hem de politik amaçlar uğruna ortanca kızından sonra biricik oğlunu da kaybeder. Oyunun finalinde egemen sınıfların bitip tükenmek bilmeyen politik entrikalarının yarattığı yıkım ve acıları sembolize eden trajik bir final hazırlayan İbsen, “ilk sahnedeki ayaklanma girişimi başarıya ulaşsa tarihin seyri değişir miydi” sorusunu gündeme getirmekten geri durmaz. Oyunun tümüne belirgin bir Danimarka karşıtlığı damgasını vurmuştur. Danimarka egemenliğinde geçecek “400 yıllık karanlık bir tarihin ”başlangıç yıllarını mercek altına almayı amaçlayan İbsen, ustası Shakespeare’in izinden giderek eleştiri oklarını halkının çıkarlarına yabancılaşmış, güç sarhoşu olmuş politikacılara doğrultmuştur.

Oyun psikolojik derinliğe sahip kadın karakterler yaratma arzusundaki genç yazarın kendini geliştirme fırsatı bulduğu bir deneme olarak da görülebilir. Gerek Leydi Inger gerekse kızı Elise’nin, Tümülüs’ün tek boyutlu kadın protagonisti Blanka ile karşılaştırıldıklarında iç çelişkiler ve çatışmalar yaşayan, belli bir psikolojik derinliği olan karakterler olduklarını söyleyebiliriz. Leydi Inger belli sınırlar içerisinde kaldığında, diğer bir deyişle hegemonik gücün bahşettiğinden çok daha fazlasını talep etmediğinde elinde tuttuğu politik gücü korumasına izin verilmiştir. Ancak kırmızı çizgileri aşıp büyük oyunda söz sahibi olmak istediğinde buna izin verilmediğini görecek ve yıkım yaşamaktan kurtulamayacaktır. Oğlunu İsveç kralı yaparak Danimarka’ya meydan okuma yolundaki hedefi onun yegâne oğlunu kaybetmesine yol açacaktır. Diğer yandan oyunun başında Danimarka yanlısı İsveç Kralı’nı tahttan indirmek için yapılan hazırlıklara sırtını dönerek gerçek bir halk lideri olma şansını da tepmiştir. Oyunun ana karakterinin içinden geçtiği bu karmaşık ve çatışmalı gelişim çizgisi, genç oyun yazarının daha gelişkin karakter tasarımları üzerinden çalışmaya başladığının bir göstergesi olarak görülebilir.

Bununla birlikte oyunun aşırı uzun monolog ve diyaloglardan oluşan, fazlasıyla edebi kaçan yapısı seyirci nezdinde oyunun takibi açısından bir zorluk yaratmıştı. Aynı zorluk oyuncular için de geçerliydi: “Leydi Inger eski tip idealist gerçekçilikle yeni gerçekçi yaklaşım arasındaki üslupsal savaşın kesişim noktasında yer alıyordu.”[5] Bu nedenle eski tip oyunculuk ekolünün içinde yetişmiş oyunculardan da bu uzun monologları ya da diyalogları gerçekçi bir üslupla yorumlamalarını beklemek çok da mümkün değildi. Oyun seyircilerden yeterli ilgiliyi görmese de tiyatronun yönetim kurulu çıkan üründen memnundu. Bu anlamda oyunun yazarına hakkettiği prestiji kazandırdığı söylenebilir: Oyun sonrasında Bergen Edebiyat Topluluğu onun Shakespeare konusunda konuşacağı bir etkinlik organize etti.[6] Buna rağmen İbsen sahnede kullanılan ağır dilin seyirciyi yorduğunun farkındaydı ve seyir zevkini arttırmanın yolları üzerine düşünmeye başlamıştı bile.

***

İbsen’in bir sonraki oyunu halk şarkılarından hareketle hazırlanan Solhaug’da Şölen’di. Oyunun 1883 yılında yapılan ikinci baskısına yazdığı önsözde yazar Landstad’ın Norveç Halk Şarkıları adlı eserinin o dönemde kullandığı gözde başvuru kaynaklarından birisi olduğunu açıkça belirtmiştir.[7] Bu eserde yer alan ve oyunun yazılmasına ilham kaynağı olan halk şarkısının adı “Küçük Kirsten”di:

Tepenin Kralı sürdü atını denize