Yaşam Kaya
Tiyatro Adına Ne Varsa Geçmişte Yaşandı ve Bitti, Şimdi Bizler Tarihi Tekrar Ediyoruz!
Haziran ayının sonlarından bu yana, NTV’ de yayınlanan ‘Zaman Yolcusu’ belgeselinden ilham alarak Anadolu’nun uçsuz bucaksız topraklarında bir tarih gezisinin içindeydim. Gezilerimin ikinci yılında, elli beş tane antik kentle beraber elli beş tane antik tiyatroyu yerinde görme fırsatını yakaladım. Her gittiğim şehirde tiyatronun tarihsel devinimini tatmak beni fazlasıyla şaşırttı. Antik dönem kaynaklarında tiyatrolarla ilgili çok fazla bilgi verilmezken, oturma sıralarından sahne yapısına kadar bu tiyatrolarda nelerin yapıldığını anlamak çokta zor değil. Üç bin kişilik seyirci kapasitesinden elli bin kişilik seyirci oturaklarına; beş metre sahne yapısından otuz metrelik sahne genişliğine kadar büyüleyici bir atmosfer uçsuz bucaksız topraklarda ziyaretçilerini bekliyor. Konumuz turizmle ya da arkeoloji ile ilgili olmadığı için, sadece Anadolu’da keşfedilmiş yüz on dokuz tane antik tiyatro hakkında konuşmaya başlayabiliriz.
‘Commedia dell’arte’ İki Bin Yıl Önce Anadolu’daydı!
Dile kolay, yüz on dokuz adet tiyatronun varlığından bahsediyoruz. Bu tiyatrolarda ‘gladyatör’ dövüşlerinin yapıldığını düşünmeyin sakın. Helenizm medeniyetinin kurucuları dini ritüelleri yerine getirmek için insanları yaptıkları sanat merkezinin içinde topladı. Şehir demokrasinin Yunan ve İyon medeniyetiyle geliştiğini düşünürsek, yapıların demokratik kararlar alınması için bir merkez olarak tasarlandığını düşünebiliriz. Dini törenlerin, şehir meclisi kararlarının bir gecelik işler olduğunu, diğer günler bu tiyatroların boş kaldığını düşünürseniz yanılırsınız. Geçtiğimiz sene Mardin’de MÖ 3. yüz yıla ait tiyatro maskları bulunmuştu. İki bin yıllık maskları görenler hayretler içinde kaldı. Bundan tam iki bin sene önce Roma İmparatorluğu toprakları içinde gezici tiyatrolar varlığını sürdürüyor, Roma topraklarını kent kent, şehir şehir gezerek tiyatro sanatının gücünü ortaya koyuyorlardı. Antalya’nın Demre ilçesinde ‘Myra Tiyatrosu’ kazılarının baş mimarı Prf. Dr. Nevzat Çevik de tiyatro maskları, biletleri bulmuş, NTV’de yayınlanan ‘Tarih Avcıları’ belgesel kuşağında bunlar tüm Türkiye’ye göstermişti. Hem Mardin’de hem de Demre’de tiyatro kazı çalışmalarını, kazılardan çıkan tiyatro eşyalarını yerinde görme fırsatını yakaladım. Günümüz İtalyanların ‘Commedia dell’arte’ dediği tiyatro akımı, sanatı günümüzden iki bin yıl önce Anadolu topraklarında faaliyet gösteren tiyatro gruplarınca oynanıyordu. Masklarla sahneye çıkan insanlar dönemin önde gelen siyasetçilerini hicvediyor, ayrıca o şehrin sevilen şahsiyetlerine övgüler yağdırılıyordu. Günümüzde olduğu gibi dönemin siyasetçileri tiyatro sanatçılarını hiç sevmemiştir. Peki bunu nereden biliyoruz? Jül Sezar döneminde MÖ 30’lu yıllarda Roma topraklarında yapılacak kutlamalarda ‘köleler ve tiyatrocular’ bu kutlamalardan mahrum bırakılmıştır. İmparatorluk topraklarında Roma vatandaşları bir doğumu, kazanılan bir zaferi doyasıya kutlarken tiyatro ile ilgilenenler nu şaşalı törenlere katılamamıştır. İnsanların gözünü boyayan siyasi hamlelerin korunması adına tiyatro devletten uzak tutulmuştur.
Dünyada İlk ‘In Yer Face Tiyatro’ Anamur’da Yapıldı!
Anadolu coğrafyasındaki ‘odeon’ kavramını arkeologlar pek algılayamamış. Müzikli dini ritüellerin yapıldığı alanlar diye lanse edilen bu küçük ‘oda tiyatrolar’, aslında o dönemin şehir meclisi toplantılarına ev sahipliği yapmamış, küçük tiyatro gruplarının uğrak mekanı olmuştur. Daha çok soylu insanlara sunulan gösterilerde mitolojik Tanrılar başrolde yer almış, ayrıca o şehrin coğrafi konumuna göre çeşitli oyunlar sahnelenmiştir. Günümüz Türkiye’sinin en güney ucunda bulunan Anemurium Antik Kenti’nde sapasağlam ayakta duran ‘odeon’ inanılmaz öyküleri içinde barındırıyor. Şehrin Kıbrıs adasına yakın oluşu, Aspendos’a deniz yolu ulaşımını sağlaması korsanlar adına cazibe merkezine dönüşmüştür. Çok zengin bir şehir olan Anemurium defalarca korsan saldırılarına maruz kalmış, şehir bu saldırılardan derin yaralar almıştır. İşte şehrin içinde yer alan ‘oda tiyatrosu’ / ‘odeon’ bu istilaların tiyatro oyunu biçiminde sahnelendiği yer haline dönüşmüştür. Şehrin soylularına yapılan tiyatro gösterileri, ‘In Yer Face Theatre – Yüzüne Karşı Tiyatro’ gösterimlerinin ilk noktasıdır. Yani bu akımı İngilizler bulmamış, Anadolu topraklarında bundan iki bin yıl önce şehirde bu tarz gösteriler sahnelenmiştir. Hatta Roma İmparatoru Caligula’nın da şehri ziyaret ettiğinde bahsettiğimiz gösterilerinden bir tanesini izlediğini tahmin ediyoruz. Çünkü şehrin tamamlanmayan tiyatro yapısını düşünürsek, ‘odeon’un ‘oda tiyatrosu’ görüntüsünün ne işe yaradığını açıkça anlarız!
‘Miletos Şehri Tragedyası’ Tarihin Bilinen İlk Epik Tiyatrosu!
Brecht’in ortaya çıkardığını sandığımız ‘Epik Tiyatro’ Helenizm döneminde antik Yunan şehri Miletos’ta ortaya çıkmıştır. Aslında Atina’da yaygınlaşan bu tiyatro akımıyla ilgili bilgiyi antik dönemde yazılan ‘Miletos Tragedyası’ndan öğreniyoruz. Perslere teslim olmamak için kendilerini diri diri yakan Miletos şehri insanları adına yazılan eser, Atina’da sergilendiğinde Brecht’in söylediği ‘hayatı tersten okuma’ kavramsalı ortaya konmuştur. Ayrıca epik öğeler öylesine sert ve etkileyici biçimde sahneye yerleştirilmiştir ki, Atinalılar oyun esnasında defalarca ağlama krizine girmiş, şehrin ileri gelenleri insanların aşırı sinir-duygu hali yüzünden oyuna yasak getirmiştir. Ve tarihin ilk bilinen tiyatro sansürü ortaya çıkmıştır.
Bu Yazı Devamlı Güncellenecek!
Elli küsür antik tiyatro gezilerimden elde ettiğim bu notlar tiyatro tarihini sil baştan değiştirebilir. Tiyatroyla ilgilenen her akademisyenin, tiyatro sanatçılarının mutlaka ama mutlaka Anadolu coğrafyasındaki antik tiyatroları gezmesi gerekli! Bundan iki bin yıl önce Anadolu halklarının ortaya koyduğu tiyatro sanatı günümüzün tiyatro algısından iki bin yıl ileride duruyor. İlk diye bildiğimiz çoğu yargının yaşadığımız coğrafyada defalarca tekrarlandığını görmek inanılmaz bir duygu!
