Bugün oyuncular ve tiyatro toplulukları sahne, salon ve izleyici bulmakta güçlük çekiyorlar. Bütün neden kriz. O nedenle, iktidar sahipleri inceden inceye alay ederek seslerini duyuranların nasıl denetleneceği gibi sorunlarla uğraşmıyorlar artık. Zira oyuncuların ne yeri yurdu var, ne de seslenecekleri halk kitlesi. Rönesans İtalya’sında, tam tersine, iktidardakiler Commedianti’yi köşeye kıstırmak için hayli çaba harcamak zorundaydılar; çünkü yığınla izleyicisi vardı onların.
Commedia dell’Arte oyuncularının ülkeden büyük çıkışının karşı-Reformasyon yüzyılında gerçekleştiği biliniyor. O dönemde bütün tiyatro mekânlarının boşaltılması emredildi. Özellikle Roma’da oldu bu. Tiyatrolar o kentin kutsallığına zarar vermekle suçlanıyordu. Papa 12nci Innocent 1697 yılında burjuvazinin daha tutucu kanadının ve ruhban sınıfı çoğunluğunun ısrarlı baskısına boyun ederek Tordinona Tiyatrosu’nun yıkılmasını buyurdu. Ahlak bekçileri en çok müstehcen gösterinin orada sahnelendiğini iddia ediyorlardı.
Karşı-Reformasyon döneminde çabalarını Kuzey İtalya’da yoğunlaştırmış olan kardinal Carlo Borromeo “Milano çocukları” dediği halkın günahkârlıktan kurtarılmasını hedef bellemişti kendine. Onun gözünde sanat ile tiyatro arasında açık bir ayırım vardı: Birincisi ruhsal eğitimin en yüksek kademesi, ikincisi ise ulviyete sırt çevirip ego kabartma uğruna boş işlerle uğraşmanın dışa vurumuydu. İşbirlikçilerine yazdığı bir mektupta görüşlerini mealen şöyle dile getiriyordu: “Bu meşum zararlı otun kökünü kazımayı dert edindik. Rezil konuşmalar içeren tekstleri yakmak için elimizden geleni ardımıza koymadık. Hepsini insanların belleğinden silmeye çalıştık. Aynı zamanda öyle yazıları baskıya dökerek yaymaya kalkanların peşine düştük. Ancak görünüşe bakılırsa anlaşılıyor ki biz uyanmamışken şeytan yepyeni bir kurnazlıkla çaba harcamış. Gözle görülen şey kitapta okunana kıyasla ruhun ne kadar derinliklerine nüfuz edebiliyor! Ağızdan çıkan sözle ve ona uyan hareketle ergenlerin ve gencecik kızların zihinlerinde yapılan tahribatın yanında kitaplardaki ölü sözcükler nedir ki. Bu nedenle, kentlerimizi istenmeyen ruhlardan temizlediğimiz gibi tiyatro icracılarından da kurtarmalıyız.”
Böylece görülüyor ki günümüzün krizini aşmak için de tek umut bizlere karşı büyük bir dışlama kampanyasının düzenlenmesidir. O seferberlik tiyatro sanatını öğrenmek isteyen genç insanlara yönelik olmalıdır özellikle. Sonuçta kovulan tiyatro icracılarından doğacak çağdaş Commedianti diasporasının böyle bir baskıdan akla hayale gelmedik yararlar sağlayarak yepyeni temsiller yaratacakları kuşkusuzdur.
World Organization for the Performing Arts
International Theatre Institute ITI
2013 Roja Şanoyê a Cîhanê
Peyama Dario Fo
Beriya niha ji zû ve, pergalê lîstikvanên Commedia dell’Arte ku ji hebûna wan aciz in, biryar hat dayîn; bera wan dan, ew ji welat qewirandin.
Îro lîstikvan û komên şanoyê neçar dimînin ku sehne, salon û temaşevanan bibînin. Hemû sedem krîz e.
Ji ber vê yekê, xwediyê pergalê kûr û kûr henekên xwe dikin û êdî eleqê xwe ji kesên ku dixwazin dengê xwe derxînin nayînin. Di ser de, ne war û welatekî lîstikvanan, ne jî girseyeke gel ku dengê xwe bigihînin wan heye. Li Ronesansa Italya, tam berevajî, xwediyê pergalê mecbur bûn ku Commedianti di quncikê de asê bikin; ji ber ku bi girseyan temaşevanên wan hebûn.
Tê zanîn ku, derketina mezin a welat ya lîstikvanên Commedia dell’Arte di sedsala dij-reformasyon pêk tê. Wê demê emir hat dayîn ku hemû holên şanoyê bên valakirin. Bi taybetî ev li Romayê bû. Bi hinceta ku şano zirar dida pîroziya wî bajarî dihat sûcdarkirin. Papayê 12. di sala 1697an de, bi zextên kevneşopiyên bûrjûvaziyê û bi piraniya çîna ruhban, emir da ku Şanoya Tordinona xira bike. Nobedarê exlaqê îdea dikirin ku xwepêşandanên herî şerm li wir derdiketin ser sehnê.
Di heyama dij-reformasyonê de kardinal Carlo Borromeo ku ji bo gel “Zarokên Milano” gotiye, hewldana xwe li Bakûrê Italya zêdekiriye, ji xwe re kiriye armanc ku wan ji gunehan rizgar bike.
Di çavên wî de, di navbera huner û şanoyê de cûdahiyeke mezin heye: Yek, qedemeya herî bilind a perwerdeya giyanî, dû, berê xwe dayîna ego û bi karên pûç re lebikandin. Di nameya ku ji hevkarên xwe re şandiye nêrînên xwe wiha tîne zimên: “Me ji xwe re kiriye dert ku koka wî giyayê bi zirar biqelînin. Ji bo em wan tekstên ku axaftinên rezîl vegotine bişewitînin çi ji me hatiye me kir. Me hewl da ku em hemûyan ji hişên mirovan derxînin. Em ketin pey wan kesên ku nivîsên wisa dane çapê. Lê wisa xuyaye, em hîn hişyar ne bû yî, şeytan bi qurnazî xebitiye. Tiştê ku bi çav tê ditîn, li ber tiştên di pirtûkê de tê xwendin, çendîn dikeve kûrahiya giyan! Bi peyva ku ji dêv derketiye û hewldana ku lê tê, di hişê zar û keçên kamil de, xirabiya ku tê kirin, li ber peyvên mirî ên di pirtûkan de çi ne ku. Ji ber vê yekê, çawa ku em bajarê xwe ji giyanên ku nayên xwestin paqij bikin, divê em ji kiryarên şanoyê jî paqij bikin.”
Wisa xuya ye ku, ji bo ji krîza rojane rizgar bibin, hêvî ew e ku li hember me kampanyayeke mezin were lidarxistin. Bi taybetî divê ev seferberî li hember mirovên ciwan ku dixwazin hûnera şanoyê hîn dibin bibe. Di encamê de, dîasporaya Commedianti ya ku ji karkerên şanoyê yên ku hatine qewirandin dê bê afirandin, bêguman ji van zextan wê feydeyên ku nakeve aqilan, wê xwepêşandan û lîstikên nikûnû biafirînin.
Werger ji Tirkî: Aydın Orak, Adar 2013
2013 Համաշխարհային Թատրոնի Օրուան Առթիւ
Տարիօ Ֆօ-ի Պատգամը
Երկար ժամանակ առաջ, չհանդուրժելով Commedia dell’Arte-ի գոյութեան, իշխանութիւնը երկրէն վտարեց թատերախումբի դերասանները: Ներկայիս ալ բազմաթիւ դերասաններ եւ թատերախումբեր, հանդիսատես եւ հանդիսասրահ գտնելու դժուրաթիւն կ’ապրին: Պատճառը ճգնաժամն է: Այդ պատճառաւ ալ իշխանութիւնը երգիծանքով իրենց ձայնը լսելի դարձնել փորձողները հակակշռելու հոգ մը չունին: Որովհետեւ դերասանները ո՛չ գործելու վայր ունին, ո՛չ ալ զիրենք լսող հանդիսատես: Մինչ Վերածնունդի շրջանի Իտալիոյ իշխանութիւններուն համար խնդիրը բաւական բարդ էր, քանի որ դերասանները հանդիսատեսներու ահագին զանգուած մը ունէին:
Commedia dell’Arte-ի երկրէն վտարումը կը զուգադիպի հակաբարելաւման շրջանին: Այդ տարիներուն իշխանութիւնը հրամայեց պարպել բոլոր թատերասրահները, յատկապէս ալ Հռոմինները: Թատրոնները մեղադրուեցան քաղաքը սրբապղծելով: Պապ Իննոսան ԺԲ. 1697-ին, յօժարեցաւ պահպանողական քաղքենիներու եւ հոգեւորական դասու պահանջներուն, հրամայեց փլել Թորտինոնէի թատրոնը: Բարոյական արժանիքներու պահապաններու համաձայն՝ ամենալկտի ներկայացումները հոն կը բեմադրուէին:
Հակաբարելաւման շրջանի կարեւոր գործիչներէն՝ Կարտինալ Գարլօ Պորոմէօ իր աշխատութիւնը խտացուցած էր հիւսիսային Իտալիա: Նպատակադրած էր «Միլանոյի Տղաքը» կոչած ժողովուրդը փրկել իր գործած մեղքերէն: Համոզուած էր, որ յստակ բաժանում մը կայ արուեստի եւ թատրոնի միջեւ: Առաջինը կը համարէր հոգեկան դաստիարակչութեան բարձրագոյն միջոցը, իսկ երկրորդը՝ սրբութիւններէ հրաժարիլ ու անհատական կիրքերու գոհացման ծառայող ունայնութիւն: Համախոհներուն ուղղած նամակով իր տեսութիւնը կը պարզէր մօտաւորապէս հետեւեալ տողերով.- «Այս վնասակար բոյսը արմատախիլ ընելը մեր խնդիրն է: Մեծ եռանդով այրեցինք խայտառակ զրոյցներ պարբակող գրութիւնները: Ժողովուրդի յիշողութենէն ջնջել ջանացինք: Հետապնդեցինք այդ գրութիւններու հեղինակները: Բայց ըստ երեւոյթին, նախքան մեր զարթնումը, սատանան նոր խորամանկութիւններ հնարած է: Աչքով տեսնուածը շատ աւելի խորաթափանց է, բաղդատմամբ ընթերցուածին: Գիրքերու մեռեալ բառերը ի՞նչ նշանակութիւն ունի բեմին վրայ կենդանի արտասանուածին քով: Հետեւաբար ինչպէս որ մեր քաղաքները մաքրեցինք չար ոգիներէն, այդպէս ալ պէտք է մաքրենք դերասաններէն»:
Կ’երեւի թէ մերօրեայ ճգնաժամերը յաղթահարելու միակ յոյսը մեզ վտարելու արշաւ մը կազմակերպել է: Այդ արշաւը, յատկապէս ալ պիտի ուղղուի թատերական դպրոցի ուսանողնրուն: Վերջին հաշուով վտարուած դերակատարներէ գոյացած Քոմմէտիանթիի սփիւռքը նման ճնշումներէ ներշնչուելով՝ նորանոր ներկայացումներ պիտի ստեղծեն:
Çeviri Pakrat Estukyan
