Elvan Ayvaz, Yaşam Balkoca ve Evrim Arar… İzmir Devlet Türk Dünyası Dans ve Müzik Topluluğu’nda görev yapan bu üç kadın yeni bir tartışmanın odağı. Geçen hafta İzmir’de efe kostümüyle sahneye çıkıp zeybek oynadıkları için tepki toplayan üçlü “Amacımız geleneği değiştirmek değil” diyor.
Ege kültürü denilince akla ilk zeybek geliyor. Türk halk oyunları arasında da önemli bir yer tutan ve efelerin oyunu olarak anılan zeybekte ağır hareketler, ihtişamlı kostümler dikkat çekiyor. Geçen hafta İzmir’de bir dans topluluğunda kadınlar efe kostümleriyle sahneye çıktı ve zeybek oynadı. Amaçları kadının sahnede egemen olduğunu göstermekti ama bu durum tartışmaları da beraberinde getirdi. Özellikle erkek efeler ve folklor dernekleri bu gösterinin kültürel bir değeri yozlaştıracağını düşünüyor.
Kadın efelik fikrini ortaya koyan Kültür Bakanlığı İzmir Devlet Türk Dünyası Dans ve Müzik Topluluğu dans şefi Aşkın Karagöz… Profesyonel olarak 26 yıldır halk dansları yapan Karagöz aslında Sevgililer Günü’ne özel böyle bir konsept hazırladıklarını anlatıyor: “14 Şubat’ta İzmir Atatürk Kültür Merkezi’nde bir gösterimiz vardı. Özel bir sürpriz yapmak istiyorduk. Aklıma zeybek oyunundaki kızların efe olarak sahneye çıkabileceği geldi. Son zamanlarda semazen kadınlar da görüyoruz. ‘Neden efe de olmasınlar?’ diye düşündüm. Sanat yönetmeni Ali Gevrek ve Müdür Tahsin Duru’nun desteğiyle kısa sürede sahneye uyarladık.”
Dans topluluğundaki kadın efeler için özel kıyafet dikilmemiş. Erkek dansçıların kostümleri kullanılmış, ayakkabılar ise büyük olduğu için içleri doldurularak kamufle edilmiş. Kızları efe olarak sahneye çıkararak kadının daha egemen olmasını, ön sırada yer almasını simgelemek istediklerini belirten Karagöz sahnede çok sevildiklerini söylüyor: “Kadın semazenler çok eleştirilmişti ama biz çok güzel tepkiler aldık. Ekipteki kızlar zaten konservatuarda bir erkek oyunu oynamak zorunda. Dolayısıyla bu gösteri onlar için bir alıştırma oldu. Kötü bir niyetimiz yoktu, sadece farklı bir konseptle sahneye çıkmak istedik.”
Amaç geleneği değiştirmek değil
İzmir Devlet Türk Dünyası Dans Topluluğu’nda şimdilik üç kadın efe var. Onlardan biri 22 yaşındaki Elvan Ayvaz. Çocukluğundan beri halk oyunlarına meraklı olan Ayvaz, Ege Üniversitesi Türk Müziği Devlet Konservatuarı’nda Türk halk oyunları bölümünde okuyor. Aydınlı olduğu için Ege oyunlarını iyi bildiğini belirten Ayvaz, bu yüzden de zeybek oynarken zorlanmadığını anlatıyor: “Efe olarak sahneye çıkma fikrini ilk duyduğumda çok sevindim. Çünkü okulda erkek hareketlerini öğreniyoruz ama uygulayamıyoruz. Dolayısıyla efelik benim için bir şans oldu. Erkek kostümlerinin nasıl olduğunu bilmiyordum, şimdi tüm parçalarını öğrendim. Erkek kıyafetleri çok ağır ve taşımak çok zor. Bu kıyafetlerle kendimi daha ağır, ayakları yere daha sağlam basan biri gibi hissettim kendimi. İnsanlar sahnede efelerin kadın mı erkek mi olduğunu anlamadı bile. Zaten hiçbirimiz kimliğimizi değiştirmek adına böyle bir şey yapmadık. Amacımız bir geleneği değiştirmek değil sadece bir hoşluk yapmak.”
Kostümler dizlerimi morarttı
35 yaşındaki Yaşam Balkoca da dans topluluğundaki kadın efelerden. İstanbul Teknik Üniversitesi Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Halk Dansları Bölümü mezunu Balkoca, kadın efe fikrini ilk duyduğunda çok sevindiğini söylüyor. Hayat şartlarında kadın ve erkeklerin zaman zaman birbirlerinin işini yaptığını, kadınların efe olarak sahneye çıkmasının da bunun bir yansıması olduğunu belirten Balkoca sahnede kadın-erkek bütünlüğünü gösterdiklerini anlatıyor: “Efeler Türk kadınına çok saygılı. Sahnede bunu hissederek gururla oynadım. Bir kadının, erkek oyununu iyi bir şekilde oynayabileceğini gösterdik. Ancak efe kostümlerini taşımak çok zor. Provalarda kıyafetlerin ağırlığından dizlerim morardı. Yine de tüm gün onlarla dolaşmak istedim.”
26 yaşındaki Evrim Arar ise bir kadın olarak erkeklerin figürlerini oynamanın ve onlar kadar etki yaratmanın kendilerini çok gururlandırdığını anlatıyor: “Sahnede en az erkekler kadar iyi efelik yaptık. Kadınların da gücünü gösterdik. İnsanlar kadın olduğumuzu görünce çok şaşırdı ama hoşlarına da gitti.”
‘Küçük folklor gruplarına kötü örnek’
EGE Folklor Dernekleri Federasyonu Başkanı Nebi Kayan ise bu tür oyunların iyi çalışılmadan sahnelendiğinde kültürel değerlerin zamanla yozlaşacağına dikkat çekiyor. Kadın efelerin sahne kuralları çerçevesinde bir gösteri yaptıklarını belirten Kayan, bu sürekli hale gelirse halk oyunlarının yanlış tanıtılacağını söylüyor: “Folklorik açıdan yapılan her çalışmayı destekliyoruz ama çok iyi bir şekilde hazırlanılmalı. Aksi halde kültürümüz yozlaşır. Küçük okullardaki folklor gruplarına kötü örnek olabilir. Kadın efeleri sahnede izledim, daha özenli hazırlanmaları gerekiyordu. Herkes kendi görevinde yapmalı ki halk oyunları sömürülmesin. Zaten zeybekte kadın da oynuyor, ayrıca efenin kadın olmasına gerek yok. Kadınların erkek kıyafetiyle çıkması gösteri amaçlı, kültürel bir değer değil. Bunu sömürürlerse kültür yanlış yayılır.”
Her zeybek oynayandan efe olmaz onlar dansçı
AYDIN Yörük Efe Kültür Derneği Başkanı ve asrın efesi adıyla anılan Muhsin Aydoğdu, sansasyon yaratmak için kızların efe olarak gösterildiğini söylüyor: “Dans topluluğunda zeybek oynayan bir kadın efe olmaz. O ancak zeybek dansçısıdır. Dolayısıyla bu gösteri efeliğin tanıtımı da değil! Efelik yüce bir kavramdır. Efenin kadın ya da erkek olması önemli değil. Tarihte Nene Hatun gibi çok kadın efeler var ama onlar dansçı değil ülkesi için savaşan kişiler. Dolayısıyla bu kavramın içi boşaltılmasın. Her zeybek oynayan efe diye anılmamalı.”
