Bu yazıyı, M.S.G.S.Ü Modern Dans Ana Sanat Dalı’na Amerika’dan misafir eğitmen olarak gelen Jennifer Salk ile ağırlıklı olarak Limón tekniği üzerine yaptığımız altı haftalık dans çalışmasını teorik olarak beslemesi amacıyla 23 Kasım’da yaptığım sunumdan faydalanarak hazırladım.[i] Yazı, Limón’un hayatı, sanat yaşamı ve dans sanatına getirdiği önermelerin ufak bir sunumundan oluşmaktadır. Keyifli okumalar dilerim.
1908 yılında Meksika’da doğan José Arcadio Limón, ülkedeki iç savaş durumu nedeniyle 1915’te ABD, Los Angeles’a göç eder. Limón, 1926’da liseden mezun olur. Hocaları kendisinden ressam olmasını bekliyorlardır, sanat eğitimine devam eder ancak bir süre sonra okulu bırakarak bir fayans fabrikasında çalışmaya başlar. Zor geçen iki yıldan sonra New York City’e gitmeye karar verir. 1928’de New York School of Design’a [New York Tasarım Okulu] girer. Burada ressamlara modellik yaparak para kazanırken resim dersleri alır. Bu sırada her şeyin keşfedilmiş olduğunu, kendisinin başkalarını taklit etmekten öteye gidemeyeceğini fark eder. Bu bunalımları arasında arkadaşları onu Alman ekspresyonist (dışavurumcu) Harold Kreutzberg’i izlemeye götürür.
Limón gibi birçok erkek dansçıyı etkilemiş Kreutzberg’den kısaca bahsetmek istiyorum. Kreutzberg, Avusturya asıllıdır. Sahne tasarımı ve moda okurken Wigman’ın dans sınıflarına katılır. Dans monologları yazar ve birçok tipleme çıkararak farklı dans tarzlarını kullandığı eserler yapar. Three Mad Figures bunlardan biridir. Ölümü anlatmak için kafasını kazıması Avrupa sahnesinde geniş yankı uyandırmıştır. Kendisi tasarımcı olduğu için görsel imajları kuvvetli, kostümleri çok etkileyicidir. Ted Shawn’a alternatif bir erkek model olduğu için dans tarihi için oldukça önemlidir. Yarattıklarının fiziksel ve ruhsal olarak sadece kendine uygun olduğunu düşündüğü için çok etkili bir eğitmen olmamıştır; ama insanın erkek ve kadın taraflarını çok iyi yansıttığı için çok başarılı olur. 1968’de vefat eder.
1929’da Harold Kreutzberg ve Yvonne Gerogi’nin performansını izleyen Limón, bu gösteriden oldukça etkilenir. Yapmak istediği şeyin bu olduğuna karar vererek sahnede gördüğünü denemek ister. Bu istek ve coşkuyla aynı yıl Doris Humphrey ile Charles Weidman’ın okuluna katılır. Bir yıl kadar çalıştıktan sonra Weidman’nın Rhythmic Patterns of Java (1929) adlı gösterisinde yer alır ve sonra Humphrey-Weidman’ın topluluğunda dans etmeye başlar.
Limón tekniğini daha iyi anlayabilmek için kısaca Humphrey ile Weidman’ın dansa bakış açısından bahsetmek gerekirse, Humphrey ile Weidman dansın insan deneyimiyle ilgili olması ve insan deneyimine dokunması gerektiğini savunurlar. Böylece dans, yapan kişi için de izleyen kişi için de anlamlı hale gelecektir. Farklı kültürlerin dansları ve hareket kaliteleri üzerine yoğun çalışmaları vardır, ayrıca ‘’fall and recovery’’ [düşme ve yeniden toparlanma] denilen bir teknik yaratırlar. Bu tekniğe göre bedenin bir ağırlığı vardır; bu ağırlıkla oynayarak ağırlık değişimleri yaratmak, dengeyi tutmak, dengeyi bozmak ve düşmek önemlidir. Limón, bu okuldan yetişmiş bir dansçı olarak kendi tekniğini ve eserlerini oluştururken bu prensiplerden oldukça etkilenmiştir.
Limón 1930’da ilk kez bir dans eserinde, Etude in D Minor’da Letitia Ide ile düet yapar. Bu yıldan itibaren Broadway’de de dansçılık yapar. Wiedman, Humphrey ve Balanchine’in Broadway eserlerinde yer alır. 1937’de Bennington Fellows’a seçilir ve Bennington’a Danza de la Muerta eseriyle katılır. Danza de la Muerta, İspanya İç Savaşı’nı kınayan bir eserdir; hem solo hem grup performanslarından oluşmaktadır. Sonraki dönemlerde hem dansçı hem de koreograf olarak ünlenecek Alwin Nikolais de bu grubun içindedir.
1939’da Bennington Festival at Mill College’da, Limón ilk büyük koreografisini yaratır: Danzas Mexicanas. Danzas Mexicanas, bir Hintli, bir gündelikçi, bir atlı, bir modern bir devrimci, bir de İspanyol Meksikan istilacısı karakterlerinden oluşan 5 parçalı bir solodur. 1941’de May O’Donnell ile çalışmak için Weidman-Humphrey topluluğundan ayrılır. Birlikte birçok eser yaparlar: War Lyrics, Curtain Riser, This Story is Legend and Three Inventories on Casey Jones. Limón, 1942’de Pauline Lawrence ile evlenir. O’Donnell ile işbirlikleri sona erer ve Humphrey-Weidman okulundaki bir program için Chaconne’u üretir.
Jose Limón Dance Company
José Limón, Nisan 1943’te orduya alınır. Ordudayken besteci Frank Loesser ve Alex North ile ordu için birçok koreografi üretir. En çok bilinen eseri Concerto Grosso’dur. Askerden döndükten sonra, 1946’da günümüzde hâlâ varlığını sürdüren Jose Limón Dance Company’yi (Jose Limón Dans Topluluğu) kurar. Doris Humphrey’den genel sanat yönetmeni olmasını ister. Böylece kurucusu, sanat yönetmeni olmayan ilk modern dans topluluğunu da kurmuş olur. Topluluğun ilk dansçıları Pauline Koner, Lucas Hoving, Betty Jones, Ruth Currier ve José Limón’dur. Limon ve Lucas Hoving’in biraradalığı modern dans için oldukça önemli olur. Yaptıkları çalışmalarla basmakalıp erkek dansçı imajını -seks objesi ya da bale figüranı- değiştirip çok daha özgün erkek karakterler yarattılar.
1949’da Shakespeare’in Othello’sundan yola çıkarak The Moor’s Pavane’i üretir ve bu eser en önemli eseri olarak kabul edilir. Latin Amerika’daki geçmişinden yola çıkarak hazırladığı La Malinche de 1949 tarihlidir. Bu iki eserle The Dance Magazine Award’e layık görülür.
Topluluk, 1950’de Paris’e giderek Avrupa’da izlenen Kuzey Amerikalı ilk modern dans topluluğu olmuştur. Limón 1951’de the Juilliard School’a katılır. Mexico City’de kurulan Instituto Nacional de Bellas Artes’in başına geçerek birçok eser ürettir: Tonantzintla, Dialogues and Los Cuatros Soles…
1953-1956 arası ürettiği eserlerden bazıları şunlardır: The Visitation, The Traitor, Scherzo, Symphony for Strings, There is a Time and The Emperor Jones. Limón oldukça üretken bir dansçıdır. 1954’de topluluk U.S. State Department’s International Exchange Program kapsamında Güney Amerika’da turne yapar.
1956’da Eugene O’Neills’in The Emperor Jones oyunundan etkilenerek aynı isimli bir dans projesi hazırlar. Bu, Limón’un sadece erkekler için yarattığı birkaç eserinden biridir. Kendisi, çok güçlü erkek karakterler yaratmayı başarsa da topluluğunda yer alan yetenekli kadın dansçıları için güçlü karakterler yaratamamakla eleştirilmiştir.
Topluluk dünyanın çok farklı yerlerinde turne yapma şansına sahip olmuştur: Avrupa, Yakın Doğu, Güney ve Orta Amerika. 1957’deki Avrupa turnesi sırasında Humphrey’e karşı eleştiriler yükselirken Limón büyük saygınlık kazanmaktadır. Bu durumun aralarının bozulmasına neden olduğu öne sürülmektedir. Hatta bu nedenle Limón artık Humphrey’in dış göz desteğini alamayacaktır. 1958’de, Doris Humphrey vefat eder ve Limón topluluğun sanat yönetmeni olur.
1958-1960 yılları arasında ürettiği eserler şunlardır: Missa Brevis, Mazurkas ve Shakespeare’in Machbeth’ inden etkilenerek yarattığı Sarren Sceptre.
1963’de U.S. State Department sponsorluğunda Uzakdoğu turnesine giderler. Bir topluluğun dünyanın farklı yerlerine turne yapabilmesi için arkasında ciddi bir maddi desteğin bulunması gerektiği açıktır. ABD hükümeti Limón ve topluluğuna gereken maddi desteği sağlamıştır.
1964 yılına gelindiğinde Limón, kendi dans kariyerinde oldukça önemli bir yere sahip olan Doris Humphrey anısına ve ona ithafen A Choreographic Offering’i yapar.
Limón ve topluluğu kendi teknikleri üzerinden üretim yapmaya devam ederken aynı sıralarda Amerika’da post-modernizm üzerinden dans alanında üretim yapmaya başlamış sanatçılar vardır. Limón, bu deneysel girişimlere genellikle mesafeli durmuştur. Genç koreografların hayatla sanat arasındaki ayrımı azaltmalarına anlam veremez. Şans metodunun kullanılmasını sorumluluktan kaçma olarak algılar ve bunu reddeder. Buna rağmen meydana gelen değişimleri toptan yok saymaz. Limon çağdaş trendleri destekledi ancak sanatın duyguları harekete geçiren tarafından ve teatral değerinden de ödün vermek istemedi.
1966’da The Winged eserinde değişiklik yaparak rastlantısal müzik kullanımını dener. The Winged’ı üretip Washington Katedrali’nde sergiledikten sonra 23,000$ devlet desteği alır. Limón’un dindar biri olduğu bilinen bir gerçektir ve eserlerinde dini temalar kullanmıştır. 1956 yapımı There Is a Time ve 1967 yapımı PSALM buna örnek olarak verilebilir. Katedraldeki temsil ve Beyaz Saray’da The Moor’s Pavane’in temsili devletle ve kiliseyle kurduğu güçlü bağı da gösterir.
Limón 1969’da dansçı olarak son kez sahneye çıkarak Brooklyn Academy of Music’de The Traitor ve The Moor’s Pavane‘de dans eder. Ancak 1972 yılında prostat kanserinden ölene kadar koreografi yapmaya devam eder.
Limón Tekniği’nde Hareket ve Fizikalite
Yazının bu bölümünde; yıllarca Limón tekniği üzerine çalışmış Jennifer Salk ile yaptığım çalışmalarda kendisinin vurguladığı noktalardan, kendi deneyimimden ve Limón tekniğine dair okuduklarımından kalanları sağaltarak Limón tekniğinin hareket kalitesi ve dansçıya sunduğu hareket kapasitesine dair temel özellikleri paylaşacağım.
Limón Tekniği için önemli noktalar:
-‘’Fall and recovery’’nin (Düșme ve yeniden toparlanma) doğal ritmi, nefes farkındalığı, ağırlık ve hafiflik arasında değişimler yapma, müzikaliteye önem verme ve dramatik ekspresyonizm (dışavurum)
– Geometri ve “movement painting’’ denen hareketlerden resim yaratarak duyguları açığa vurmak
– Humphrey’ den gelen eğrisellik
-Başta ve kollarda eğik kullanım; kaburgaların merkez-dışı kullanımı
– Ani yere düşmeler ve momentumla hareketin toparlanması, dengenin tekrar kurulması
-Göğsü çaprazlayan üst kol kullanımları ve dirsekte özgün kullanımlar
-Mekan kullanımının ve mekan farkındalığının önemi
– Müziğin önemi ve dansı besleyen yanı
-Düşmeli ve asılı kalmalı hareketlerin kavislerle birbirine bağlanması
Limón’un Doris Humphrey’in tekniğine ek olarak daha fazla nefes ve release [serbest bırakma]çalışmaları koyduğu; harekette yumuşaklığa ve eğriselliğe [curve]dikkat çektiği söylenmektedir.
[i] Bu sunum hazırlanırken Nancy Reynolds ve Malcolm McCormick tarafından hazırlanan No Fixed Point: Dance in the Twentieth Century adlı kitaptan, Jennifer Salk’un ders notlarından ve internet taramasından çıkan makalelerden yararlanılmıştır.
