Yanlışlıklar Komedyası Shakespeare’in tam olarak hangi tarihte yazdığı bilinmeyen ilk oyunlarından ve ilk komedilerinden… Shakespeare’in 1590 civarında yazdığı şovenist ve milliyetçi oyunu olan 6. Henry ile Londra’da isminin duyulduğu kesin gibi. İspanya-İngiltere savaşı öncesinde (1588) Kraliçe’nin tiyatro kumpanyasının köy köy, kasaba kasaba dolaşıp halka savaş propagandası sunan oyunlarının sonrasında Shakespeare’in 6. Henry gibi bir oyun yazması kendisine dair akla yatkın bir anlatı. 1590’da arzı endam eylediği Londra’da komedilerle işine devam ediyor. Aşkın Çilesi Boşuna, Hırçın Kız, Verona’lı İki Centilmen… Yanlışlıklar Komedya’sı işte bu kuşak arasında, 1590-94 arasında bir yerlerde yer alıyor.[1] 1594 yılı kritik. Zira Londra’yı büyük bir veba salgını vuruyor. Tiyatroların kapatıldığı bu yıl sonrasında pek çok kumpanya bayrağı indiriyor. İşte Shakespeare’in yükselişi de böylece başlıyor. Bu doğal seleksiyon sürecinden sonra ayakta kalanlar birleşerek yeni topluluklar oluşturuyorlar. Shakespeare’in hayatı boyunca çalıştığı aktörlerle birlikteliği de bu felaketten sonra başlıyor.
Gelgelelim Yanlışlıklar Komedya’sına… Oyun tam bir neoklasik komedi… Shakespeare’in nadiren başvurduğu üç birlik kuralına uygun bir oyun. Öykü ve kurgu Roma’lı tiyatro ustalarından, Plautus’tan alınma… “İkizler” diye bir oyunu var zatı muhteremin. İşte Shakespeare, bu oyunun olay örgüsünü alıp yerelleştiriyor, İngilizleştiriyor. Tabi Plautus’un başka bir oyunundan[2] bir sahne aldığını da belirtelim. Bunların yanında oyuna bir ahlaki tartışma ekliyor. Bu tartışma orta sınıf aile yapısına içkin bir kadın erkek ilişkisi mevzunu, kıskanç kadın çapkın koca ikili toplumsal rolünü içeriyor.
Oyun, Londra metropolüne adım atmış yeni yetme, hırslı bir tiyatrocunun maymun iştahlıca yeni şeyler denemek yerine “önce en iyi bildiğimden başlayayım” deyip heybesindekilere başvurduğunun en iyi kanıtı. Çünkü Roma ve Antik Yunan eserleri Kraliçe Elizabeth’in eğitim devriminden sonra okullarda başvuru kaynakları arasında yerini alıyor. Shakespeare ilk iş olarak çocukluğundan aşina olduğu bu kaynaklara başvuruyor. Ve en iyi bildikleri üzerinden kendini sınamaya başlıyor. Yanlışlıklar Komedya’sını okurken nadiren de olsa ” bu bildiğimiz Shakespeare” dediğimiz yerler işte bundan kaynaklanıyor. Örneğin Antipholus kardeşlerin uşakları ile atışmaları Shakespeare’in meşhur soytarı üslubunun çıraklık dönemi olarak okunmalı… Oyundaki alacak verecek davaları, insanı her an hapse ya da öte dünyaya yollayacak keskin ve zorba ticaret kanunları, sermaye merkezi Londra’daya bakan bir kasabalı Shakespeare’in gözleminden izler taşıyor olmalı.
Peki, oyunun başında ve sonunda yer alan ölüm kalım meselesi de ne ola ki? Okuyanlar yahut dün Propeller’in oyununu izleyenler bilirler; oyunda Antipholus kardeşlerin babası Egeon, Dük tarafından işlediği suça karşılık tazminatını vermezse Efesus Kanunları gereği ölümle cezalandırılacaktır. Çünkü bir Sirakuzalı olarak Efesus’ta yakalanmıştır ve Sirakuzalıların Efesus’ta bulunmaları ölümcül suçtur. Bu dramatik öykü Shakespeare’in üslup denemeleri olarak okunabilir. Sonradan ustalaşacağı komedi içinde trajedi, trajedi içinde komedi mefhumu yani… Ayrıca bu öykü oyuna dramatik bir gerilim de katıyor. İkizlerin babası Egeon kurtulacak mı, ya da nasıl kurtulacak?
Propeller’ın yorumuna gelirsek… Oyun karikatürize izler taşıyan modern kıyafetler içerisinde sergileniyor. Bond çantalı tüccar, güneş gözlüklü polis, alışveriş arabalı kuyumcu, şatafatlı bir takım elbise içerisindeki dük vs… Metne çok büyük ölçüde sadık kalınıyor. Canlı müzik kullanımı var. Ana karakterler dışında 9-10 kişi oyuna müzik ve efekt yapıyor; tiplemelerle oyuna dahil oluyor. Meksika şapkalı ve futbol takımı formalarına anlam veremediğim bu gruptan oyuncular, oyun öncesinde ve perde arasında seyirciler arasına giriyor; onlarla tiplemeleri içerisinden muhabbet kuruyorlar. Perde arasında fuayede seyircilere eğlenceli bir dinleti de yapıyorlar. Bu bölümden kısa bir videoya aşağıdan ulaşabilirsiniz… Fuayedeki dinleti önemli… Zira grup kulise çekilmek yerine emek verip seyircisini fuayede de yalnız bırakmıyor.
Oyun yanlış anlamalar ve bunun sonucunda doğan atışmalarla dolu bir oyun… Tipler arasındaki tartışma ve atışmalarda hareketli mizansen kullanımları, uzun anlatıların yer yer temsil edilmesi, enerjik antreler oyunun ritmini tutma konusunda önemli bir yerde duruyor. Komedi üslubu ise iki yer dışında kırılıyordu. İlki ikizlerin babası Egeon’un bir Sirakuzalı olarak yasaklı olduğu Efesus’ta yakalandığı bölüm.. Egeon bu giriş sahnesinde düke oyunun geçmiş zaman anlatısını yapıyor. Diğeri ise Egeon’un idama götürüldüğü kısa bir an… Bunların dışında oyun komik ve eğlence havası içerisinden ilerliyor. Zaten oyunun kendisi “bildiğimiz Shakespeare” değil… Komplike, iç içe geçmiş olay örgüleri yok. Entrikalar ve savaşlar yok.
Oyunda üzerine eğilebilecek tartışma kıskanç kadın, çapkın koca ikili rolünü üstlenmiş Sirakuzalı Antipholus ve eşi Adriana’nın bölümleri… Ancak bu sahnelerde böyle bir derinleşme konusunun olmadığını belirtelim. Propeller yorumu içerisinde karı-koca arasındaki bu gerilim tiyatral gerilimin arzu ettiği kadar var…
Efendi-uşak bölümleri de komedinin dozunun ayarlanabileceği, üslubun çeşitleneceği kısımlar olarak değerlendirilebilir tabi. Sirakuzalı ve Efesus’lu ikizler ve ikiz uşakları arasında yorum farkı üzerine gidilebilir örneğin… Sirakuzalı uşak ve ikizini arama sevdasına düşmüş efendisi arasındaki ilişkinin yoldaşlık ve abi-kardeş kavgası içerisinden yorumlanabileceği geliyor aklıma. Yerleşik düzene geçmiş ve bir aile içerisinden reislik rolünü üstlenmiş ya da zorunda kalmış Efesuslu Antipholus’un uşağı ile ilişkisinin ise daha sert ve kaba yorumlanabileceği…
Oyunda kıskanç kadın, gözü dışarıda koca ikilisi ise evrensel bir toplumsal ikili… Bu bölümde de dramaturjik malzemenin yattığını düşünüyorum. Bu toplumsal problemi çözen figür, sonradan ikizlerin annesi olduğu anlaşılan kendini manastıra kapatmış yaşlı rahibe figürü… Rahibe-anne bu çatışmayı erkeğin lehinde çözerek nihayete erdiriyor ve Adriana’nın “doğru yolu bulmasında güzel nasihatlerle” ona yardımcı oluyor. Yani oyuna Shakespeare’in yerleştirdiği cinsel politik tartışma erkeğin lehine bitiyor. Bu bölüm de işlemeye müsait dramaturjik bir malzeme sunuyor. Propeller’ın rahibeyi yorumlarken kurdukları abartılı üslup, rahibe-annenin erkek taraflı söyleminin altını boşaltması için bir çözüm potansiyeli taşıyor elbette. Ancak bu bölümün fazla abartılı bir şekilde yorumlandığını da belirtmek gerek. Elinde erotik çağrışımlı bir sopa, mini etekli bir rahibe-anne figürü abartılı ve oyunu sulandıran bir yorumdu. Rahibe-annenin karı-koca arasındaki dramatik gerilimi çözen figür olarak oyunda bir ağırlığa sahip olması yaratılan parodi ile fazlasıyla tezat oluyor. Belki de İngilizler buradaki mizaha çok gülüyor olabilir. Sanki oyunu bilen birisini bambaşka bir rahibe-anne tipi ile karşılaştırarak şaşırtmak üzerine kurulu bir mizah gibi geldi.
Tabi kurdukları komik üslubun bu kısım dışında göze batmadığını da belirtmeliyim. Aslında grubun alâmetifarikası da tam da bu… Mizah disiplini! Parodiye kaymama konusunda kumpanyanın ciddi bir üslup disiplini olduğu belli…[3] Ne yazık ki belki de bu yüzden rahibe figürü göze batıyor…
Özetle efendim güldük, eğlendik… Propeller sayesinde oyunu yıllar sonra tekrar okuyup üzerine zihinsel egzersizlerde bulunmuş oldum. Bu arada İngilizlerin vokal aksiyonlarıyla bir kez daha bizleri hayran bıraktığını da söylemeden geçmemek gerek.
[1] Shakespeare’in kan banyosu oyunlarından Titus Andronicus’un da bu kuşak arasında yer aldığını atlamayalım.
[2] Adriana’nın kocası zannederek kocasının ikizini eve aldığı sahne Plautus’un Amphytrio oyunundan alınma imiş…
[3] Daha sonra grubun diğer oyunu Bir Yaz Dönümü Gecesi Rüyası’nı izleme fırsatını da buldum. Mizah disiplini bu oyunun da en başat unsurlarından olarak değerlendirilmeli…
